การประเมินความยั่งยืนของวิสาหกิจชุมชน: กรณีศึกษา วิสาหกิจชุมชนกลุ่มแม่บ้านเกษตรกรบ้านแลงพัฒนา

Abstract

การศึกษานี้มีวัตถุประสงค์ 1) เพื่อศึกษาการดำเนินงานของวิสาหกิจชุมชนกลุ่มแม่บ้านเกษตรกรบ้านแลงพัฒนา 2) เพื่อประเมินผลการดำเนินงานของวิสาหกิจชุมชน 3) เพื่อวิเคราะห์ปัจจัยที่มีผลต่อการดำเนินงาน และ 4) เพื่อนำเสนอแนวทางการพัฒนาวิสาหกิจชุมชนเพื่อความยั่งยืน การศึกษานี้เป็นการวิจัยเชิงคุณภาพ ใช้วิธีการรวบรวมข้อมูลโดยการศึกษาเอกสารรายงานทางบัญชีของวิสาหกิจชุมชนย้อนหลัง 1 ปี และการสัมภาษณ์ผู้ให้ข้อมูลสำคัญ โดยผู้วิจัยได้แบ่งออกเป็น 3 กลุ่ม ดังนี้ 1) กลุ่มผู้ปฏิบัติงานในวิสาหกิจชุมชน 2) กลุ่มผู้ได้รับผลกระทบจากการดำเนินงาน และ 3) กลุ่มผู้สนับสนุนวิสาหกิจชุมชน จำนวนทั้งสิ้น 24 ท่าน ประเมินผลความยั่งยืนด้วยวิธีของ Deutsche Gesellschaft fur Internationale Zusammenarbeit (GIZ) โดยกำหนดประเด็นการประเมิน ได้แก่ ประสิทธิผล ประสิทธิภาพ ผลกระทบ ความยั่งยืน และความสอดคล้อง และประเมินผลตอบแทนทางสังคมจากการลงทุน (SROI) ในกิจกรรมการผลิตข้าวเกรียบสมุนไพร

ผลการศึกษาพบว่า กลุ่มแม่บ้านเกษตรกรบ้านแลงพัฒนาได้เริ่มก่อตั้งกลุ่มตั้งแต่ปี พ.ศ. 2527 และได้มีกิจกรรมการแปรรูปสินค้าเพื่อเพิ่มมูลค่าผลผลิตทางการเกษตร การดำเนินงานสามารถสร้างรายได้เสริมให้กับสมาชิกในกลุ่ม โดยต่อมาได้รับการยกระดับขึ้นเป็นวิสาหกิจชุมชนและได้เติบโตขึ้นอย่างแข็งแรง ภายใต้การดูแลสนับสนุนจากสำนักงานเกษตรจังหวัดระยอง ประธานวิสาหกิจชุมชนยังได้มุ่งเน้นให้วิสาหกิจชุมชนแห่งนี้สร้างรายได้เสริมแก่สมาชิกที่เป็นแม่บ้านเกษตรกร และพัฒนาคุณภาพชีวิตให้กับคนในชุมชนด้วย ผลตอบแทนทางสังคมจากการลงทุน (SROI) ในกิจกรรมการผลิตข้าวเกรียบสมุนไพร ซึ่งเป็นสินค้าหลัก มีการผลิต และจำหน่ายได้ตลอดทั้งปี โดยได้รวบรวมข้อมูลในช่วงปี พ.ศ. 2559 ต้นทุนสุทธิ ได้แก่ ต้นทุนทางตรง ต้นทุนทางอ้อม และผลตอบแทนสุทธิ ได้แก่ ผลตอบแทนทางเศรษฐกิจ สังคม และสิ่งแวดล้อม โดยพบว่า ผล SROI เท่ากับ 1.23 หมายถึง กิจกรรมการผลิตข้าวเกรียบสมุนไพรสร้างมูลค่าผลตอบแทนทางสังคมได้มากกว่าการลงทุนขั้นต้น ซึ่งเป็นปัจจัยประการหนึ่งที่มีผลต่อความยั่งยืนของวิสาหกิจชุมชนแห่งนี้ ผลการประเมินการดำเนินงานของวิสาหกิจชุมชน พบว่า วิสาหกิจชุมชนแห่งนี้มีแนวทางและเป้าหมายการดำเนินงานอย่างชัดเจน มีการดำเนินงานร่วมกับหน่วยงานรัฐ อยู่ร่วมกับคนในชุมชนได้โดยปราศจากความขัดแย้ง มีการสร้างความสัมพันธ์ที่ดีต่อกันภายในชุมชน มีกระบวนการพัฒนาความรู้ด้วยตนเองอยู่ตลอด สามารถพึ่งพาตนเองได้ มีการจัดการของเหลือทิ้งจากการผลิต และสมาชิกได้รับการตอบสนองต่อความคาดหวังจากการทำงาน การประเมินผลความยั่งยืนด้วยวิธีของ GIZ พบว่า การดำเนินงานของวิสาหกิจชุมชนแห่งนี้ได้คะแนน 4.50 จาก 5.00 ซึ่งอยู่ในระดับที่มีความยั่งยืนสูงมากตามเกณฑ์การประเมิน และยังพบประเด็นที่ต้องพัฒนาปรับปรุงอยู่ 2 ประเด็น ได้แก่ 1) ความร่วมมือการดำเนินงานร่วมกับธุรกิจเอกชน และ 2) การใช้ทรัพยากรหมุนเวียนภายในชุมชนเพื่อลดผลกระทบสู่ภายนอก

แนวทางการปรับปรุงพัฒนาวิสาหกิจชุมชนกลุ่มแม่บ้านเกษตรกรบ้านแลงพัฒนา ประกอบด้วย 1) เชิงนโยบาย ประกอบไปด้วย การพัฒนาคุณภาพสินค้าให้มีความแตกต่างจากวิสาหกิจชุมชนอื่น และการดำเนินงานร่วมกับหน่วยงานที่เกี่ยวข้องเพื่อพัฒนาวิสาหกิจชุมชนไปสู่ธุรกิจเพื่อสังคม (Social Enterprise) 2) เชิงปฏิบัติการ ประกอบไปด้วย การรวมกลุ่มวิสาหกิจชุมชนเพื่อสร้างเป็นเครือข่าย ช่วยเพิ่มกำลังการต่อรองการซื้อวัตถุดิบ และการปรับปรุงการใช้ทรัพยากรภายในวิสาหกิจชุมชน ลดการผลิตของเสียสู่สิ่งแวดล้อม และ 3) ส่วนสนับสนุน ประกอบด้วย การสร้างมูลค่าเพิ่มแก่ของเหลือทิ้งจากกระบวนการ และการพัฒนาบรรจุภัณฑ์ให้เกิดความโดดเด่นมากขึ้นโดยร่วมมือกับภาคเอกชน

This study has objectives that to 1) study operations of community enterprise of Baan Lang Pattana Agriculturist’s Housewives Group 2) assess operation performance of community enterprise 3) analyze factors that affect to operation performance and 4) propose ways to improve community enterprise to sustainability. This study is qualitative research. Collecting data with studying accounting reports for a year and interviewing 3 groups of key informants as follow 1) community enterprise operators group 2) affected people by operation and 3) community enterprise supporter group, in total 24 persons. Then sustainability evaluation by following Deutsche Gesellschaft fur Internationale Zusammenarbeit (GIZ) way, defining issues: effectiveness, efficiency, impact, sustainability and relevance. And assess social return on investment (SROI) of herbal rice flake production.

The result shows that Baan Lang Pattana Agriculturist’s Housewives Group’s product processing made increasing in product value which could makes extra income to members of the group. This group has been developed to community enterprise and has been grown stronger under supporting by Rayong Provincial Agricultural Office. Social return on investment (SROI) of herbal rice flake production. The recommended solution is to produce and to sell product throughout the year.

The data is collected in B.E. 2559. Total cost is including: direct cost and indirect cost. Total return is including: economic return, social return and environmental return. SROI result is 1.23. That defines herbal rice flake production activity can make more social returns than initial investment. This is one of the factors that affect the sustainability of this community enterprise. Operation evaluation result shows that community enterprise has clearly directions and targets. This community enterprise works with government offices, stays with community without conflict, makes good relationship with each other in community, has self-learning process continuously, has autonomous operation, has waste management and expectation of member has been met. Evaluation of sustainability result by following GIZ shows that operation of community enterprise gets 4.50 out of 5.00 score. This is a very high sustainable level based on the evaluation criteria. Then found 2 improvement issues: 1) collaborate with private sectors and 2) renewable resource within community to reduce external impacts.

Community enterprise improvement guidelines of Baan Lang Pattana Agriculturist’s Housewives Group are including 1) Product Improvement policy 2) Operation improvement by forming a community network that increase the bargaining power and resources utilization in community And 3) supporting improvement: waste value added from production and product packaging improvement.