การใช้ประโยชน์ที่ดินและการจัดการพื้นที่เกาะเสม็ด จังหวัดระยอง

Abstract

การวิจัยครั้งนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาการใช้ประโยชน์ที่ดินและการจัดการพื้นที่ในเกาะเสม็ด จังหวัดระยอง ศึกษาการเปลี่ยนแปลงการใช้ประโยชน์ที่ดินในเกาะเสม็ดและวิเคราะห์ปัญหาการจัดการพื้นที่ในเกาะเสม็ด โดยเน้นการวิจัยเฉพาะพื้นที่ที่ได้รับผลกระทบหรือมีความสัมพันธ์ต่อการเปลี่ยนแปลงการใช้ประโยชน์ที่ดินและการจัดการพื้นที่ในเชิงพื้นที่และเชิงเวลา คือพื้นที่บริเวณท่าเทียบเรือและเส้นทางสัญจรหลักในช่วงระหว่างปี พ.ศ. 2545 - 2560 การวิจัยนี้อาศัยแนวทางการวิจัยเชิงคุณภาพ เก็บข้อมูลจากการสังเกตการณ์ การศึกษาเอกสาร และการสัมภาษณ์เชิงลึกผู้ให้ข้อมูลสำคัญ และนำข้อมูลดังกล่าวมาวิเคราะห์ปัญหาและสังเคราะห์เป็นข้อเสนอแนะแนวทางด้านการใช้ประโยชน์ที่ดินและการจัดการพื้นที่ในเกาะเสม็ด

ผลการวิจัยพบว่า การใช้ประโยชน์ที่ดินและการจัดการพื้นที่ของพื้นที่ศึกษาในเกาะเสม็ดมีการเปลี่ยนแปลงไปอย่างต่อเนื่องในช่วงเวลาที่ศึกษา มีการแบ่งการใช้ประโยชน์ที่ดินของประเภทที่ดินต่าง ๆ คือ ที่ดินประเภทพาณิชยกรรมและที่อยู่อาศัยหนาแน่น และที่ดินประเภทอนุรักษ์ป่าไม้ นอกจากนี้ ยังมีการแบ่งเขตการจัดการพื้นที่ประกอบด้วย เขตบริการ เขตใช้ประโยชน์ทั่วไปที่รวมพื้นที่กันออกและเขตสงวนสภาพธรรมชาติ แม้จะมีการจัดการพื้นที่ดังกล่าว การใช้ประโยชน์ที่ดินในพื้นที่ศึกษาในเกาะเสม็ดนั้นยังมีการเปลี่ยนแปลงไปตามบริบทการพัฒนาของพื้นที่และเหตุการณ์เฉพาะที่ปรากฏชัดเจนแบ่งออกได้เป็น 2 ช่วงเวลา กล่าวคือ ในช่วงยุคเริ่มการตรวจสอบตั้งแต่ปี พ.ศ. 2545 – 2557 ที่มีการตรวจสอบสิทธิ์ผู้ถือครอง ผู้เช่าและผู้อยู่อาศัยดั้งเดิมตั้งแต่ก่อนการประกาศเป็นอุทยานแห่งชาติ การใช้ประโยชน์ที่ดินเริ่มมีการเปลี่ยนแปลงอย่างช้า ๆ จากเดิมซึ่งเป็นที่อยู่อาศัยและที่พักเล็ก ๆ จำนวนไม่มาก การใช้ประโยชน์ที่ดินดังกล่าวได้มีการขยายตัวมากขึ้นในช่วงระหว่างปี พ.ศ. 2557 – 2560 ซึ่งเห็นถึงการบุกรุกและการขยายตัวของสิ่งปลูกสร้างรุกล้ำพื้นที่ธรรมชาติเกินจากขอบเขตตามสัญญาเช่าที่เพื่อเป็นพื้นที่พาณิชยกรรมต่าง ๆ โรงแรมที่พัก ที่อยู่อาศัยและร้านค้าทั่วไปกลายเป็นแนวสิ่งปลูกสร้างที่เกิดขึ้นมากมายและหนาแน่นตามเส้นทางสัญจรหลักในเกาะเสม็ด การรบกวนหรือทำลายพื้นที่ธรรมชาติและพื้นที่ป่าของเกาะเสม็ดก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงในเชิงพื้นที่มากที่สุด คือ การกระจายแบ่งแยกพื้นที่ออกเป็นหย่อม ๆ เพื่อการสนองตอบความต้องการของประชาชนจากการเป็นที่อยู่อาศัย สู่การเกษตร และการท่องเที่ยว โดยที่เป็นการเปลี่ยนแปลงในเชิงเวลาอยู่ตลอดต่อเนื่อง

การวิเคราะห์ปฏิสัมพันธ์ระหว่างการใช้ประโยชน์ที่ดินและบริบทการพัฒนาของพื้นที่ซึ่งเชื่อมโยงกับความล้มเหลวในการจัดการพื้นที่ในอดีตสะท้อนให้เห็นปัญหาความทับซ้อนของกฎหมายในการกำกับดูแลและการบังคับใช้กฎหมายที่อ่อนแอของหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง ภายใต้การบริหารจัดการแบบแยกส่วนของภาครัฐโดยยึดเอากฎหมายของแต่ละหน่วยงานเป็นข้อกำหนด นอกจากนี้ ยังสะท้อนปัญหาความขัดแย้งของการใช้ประโยชน์ที่ดินที่ตอบสนองการท่องเที่ยวซึ่งมีการเปลี่ยนแปลงไปในช่วงเวลาที่ศึกษา

จากข้อค้นพบในการศึกษาข้างต้น ผู้วิจัยได้เสนอแนะแนวทางการใช้ประโยชน์ที่ดินและการจัดการพื้นที่ ตลอดจนการสร้างความตระหนักรับผิดชอบให้กับทุกภาคส่วนที่เกี่ยวข้องในเกาะเสม็ด เพื่อปกป้องและอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมให้ยั่งยืน ข้อเสนอแนะเชิงนโยบายเพื่อการแก้ปัญหาในพื้นที่ ได้แก่ การสร้างการมีส่วนร่วมของทุกภาคส่วนในการกำกับดูแลตามอำนาจหน้าที่ การบังคับใช้กฎหมายโดยบูรณาการระหว่างหน่วยงานภาครัฐ และการจัดทำแผนผังการกำหนดการใช้ประโยชน์ที่ดินที่เหมาะสมก่อนการกำหนดให้หน่วยงานที่เกี่ยวข้องในการรับผิดชอบการจัดการพื้นที่อย่างชัดเจน สำหรับข้อเสนอแนะในการศึกษาครั้งต่อไป ประกอบด้วย การวิเคราะห์ประเด็นของปัญหาการจัดการพื้นที่ของผู้มีส่วนเกี่ยวข้องในการกำกับดูแลที่ก่อเกิดความทับซ้อนของกฎหมายและความขัดแย้งในการใช้ประโยชน์ที่ดิน รวมทั้งการศึกษาวิจัยเพื่อกำหนดยุทธศาสตร์การใช้ประโยชน์ที่ดินและการจัดการพื้นที่ในระดับท้องถิ่นหรือพื้นที่เฉพาะเช่นเดียวกับกรณีเกาะเสม็ด โดยมีการพิจารณาทั้งศักยภาพของพื้นที่ที่มีความเหมาะสมกับการกำหนดการใช้ที่ดินในประเภทต่าง ๆ รวมถึงความสอดคล้องกับนโยบายและแผนการใช้ประโยชน์ที่ดินและการจัดการพื้นที่เฉพาะ เพื่อตอบสนองความจำเป็นพื้นฐานและความต้องการของประชาชนเกาะเสม็ดที่มีร่วมกันในมิติทางเศรษฐกิจ มิติทางสังคมและมิติทางสิ่งแวดล้อม

The purpose of this research is to study land use and area management in Ko Samet, Rayong, to study the changes of land use in Ko Samet and to analyze problems related to the area management in Ko Samet. The scope of this research is the area adjacent to ferry pier and main transport lines during 2002 – 2017, which is affected or related to change in land use and area management, both spatially and temporally. This research employs a qualitative research approach, collecting data through observation, documentary studies, and in-depth interview of key informants, analyzing problems, and synthesizing policy recommendations on land use and area management in Ko Samet.

The research found that land use and area management in the study area in Ko Samet have continuously changed during the study period. There are designated zones of land use, i.e. commercial and high-density residential area, and forest conservation area. Furthermore, there are area management zones, i.e., for service and for general use that include separating and natural reserve zones. Despite the area management, land use in the study area has changed accordingly to area development contexts and specific events that can be classified into two periods. In the first period of early tenure verification and management prior to the administration of Ko Samet national park, 2002 - 2014, land use has originally been for small residential uses and tourists’ accommodation and then gradually transformed. Change in land use in Ko Samet has increasingly expanded during the second period of encroachment into the natural reserve area, 2014 – 2017. Such expansion has gone beyond land lease contract in the designated areas for commercial use. The construction of hotels, houses, and stores have largely found along the main transport routes in Ko Samet. Natural reserve and forest encroachment results in scattered patches with settlement, agriculture, and tourism land use, respectively.

An analysis of interactions between land use change and development contexts of the study area that are related to past failure in area management of Ko Samet reveals an overlap of legal jurisdiction and weak enforcement problem, as state agencies exclusively implemented their own regulation. Moreover, there is a problem of land use conflict driven by tourism industry and development continuously changing during the period.

The research findings have led to suggestions on how to deal with land use and area management, including the raising of awareness and responsibility among all relevant parties in Ko Samet, for sustainable protection and conservation of natural resources and environment. Some policy recommendations include promotion of inclusive and meaningful participation in governing land use and area management, improvement of law enforcement among state agencies, and designation of legitimate and appropriate land use and clear implementation plans. Future research should focus on analyzing critical issues underlying problems of overlap of laws and land use conflict among stakeholders. Further studies on strategic planning of land use and area management at the local level or the specific areas like Ko Samet should also be considered. These include studies on the potential and fit of land use designation with development policies and plans, in response to basic needs and aspirations of Ko Samet people in economic, social and environmental aspects.