สิทธิชุมชนในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมอย่างสมดุลและยั่งยืน: ศึกษาความเหมาะสมของการใช้ทฤษฎีของ Elinor Ostrom ในประเทศไทย

Abstract

รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย ได้บัญญัติรับรองสิทธิชุมชนในการจัดการ บำรุงรักษา และใช้ประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติ สิ่งแวดล้อม และความหลากหลายทางชีวภาพอย่างสมดุล และยั่งยืน ตั้งแต่รัฐธรรมนูญ พ.ศ.2540 จนถึงรัฐธรรมนูญ พ.ศ.2560 และสิทธิชุมชนได้รับการออกแบบ ตามรัฐธรรมนูญให้มีสภาพบังคับใช้ได้ทันที แต่ในทางปฏิบัติหลักการสิทธิชุมชนในการจัดการ ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมยังไม่ได้รับการตระหนักอย่างแท้จริง

เนื่องจากระบบกฎหมายของประเทศไทยยอมรับสภาพบุคคลมี2 ประเภทเท่านั้น คือ บุคคล ธรรมดาและนิติบุคคล และให้ความสำคัญสิทธิของปัจเจกบุคคลและสิทธิของรัฐ ด้วยเหตุนี้จึงทำให้ ระบบกรรมสิทธิ์มีเพียง 2 ประเภท คือ กรรมสิทธิ์ของรัฐและกรรมสิทธิ์ทรัพย์สินส่วนบุคคล จึงทำให้ เกิดปัญหาการปรับใช้และการตีความกฎหมายรับรองสถานะของชุมชนมีลักษณะเป็นสภาพบุคคล หรือไม่ ปัญหาคำจำกัดความคำว่า “ชุมชน” ยังไม่ชัดเจนในทางปฏิบัติตามกฎหมาย จึงส่งผลทำให้ การปรับใช้และการตีความรับรองสถานะสิทธิชุมชนมีข้อจำกัดในทางกฎหมาย นอกจากนี้กฎหมายที่ เกี่ยวกับการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมกำหนดให้การจัดการทรัพยากรธรรมชาติต้อง ได้รับอนุญาตจากหน่วยงานของรัฐ ซึ่งไม่มีเนื้อหารับรองสิทธิของชุมชนในการจัดการ และใช้ประโยชน์ จากทรัพยากรธรรมชาติตามรัฐธรรมนูญ จึงเป็นเหตุให้เกิดข้อขัดแย้งในการนำแนวคิดเกี่ยวกับ การจัดการ และการใช้ประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม ระหว่างหน่วยงานรัฐ เจ้าหน้าที่รัฐที่ยังคงบังคับใช้กฎหมายอีกด้านหนึ่ง และประชาชนหรือชุมชนอ้างสิทธิของตนตาม รัฐธรรมนูญในด้านอื่น ๆ จึงเกิดข้อพิพาทระหว่างหน่วยงานรัฐกับประชาชนหรือชุมชนขึ้นสู่การ พิจารณาของศาลมากขึ้น อย่างไรก็ตาม การปรับใช้และการตีความรับรองสถานะของชุมชนและ สถานะสิทธิชุมชนโดยศาลไม่เป็นไปในทิศทางเดียวกัน ยังไม่มีความชัดเจนที่หยิบยกประเด็นสิทธิ ชุมชนในการพิจารณาพิพากษาขององค์กรตุลาการเป็นประเด็นหลัก

ผลการศึกษาพบว่า หลักการสิทธิชุมชนตามรัฐธรรมนูญของไทยตั้งอยู่บนฐานความคิดว่า ชุมชนเป็นหน่วยหนึ่งของสังคมที่มีตัวตนทางกายภาพตามข้อเท็จจริง ซึ่งเป็นผลจากพัฒนาการทาง ประวัติศาสตร์ และความมีอยู่ของชุมชนเป็นข้อเท็จจริงที่รับรู้ได้โดยทั่วไปแม้ไม่ได้รับการรับรองไว้ ในกฎหมายเป็นการเฉพาะ ดังนั้น “ชุมชน” จึงมีสถานะเป็นนิติบุคคลโดยสภาพ (Real Corporation Theory) ชุมชนย่อมมีสิทธิและอ านาจหน้าที่ได้ตามสภาพความเป็นจริง สอดคล้องกับทฤษฎีนิติบุคคล โดยสภาพของ Otto von Gierke และสิทธิชุมชนในการจัดการ บำรุงรักษา และใช้ประโยชน์จาก ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมตามรัฐธรรมนูญมีลักษณะเป็นทรัพยสิทธิตามกฎหมายมหาชน เหนือทรัพย์สินสาธารณสมบัติของแผ่นดิน เป็นสิทธิตามรัฐธรรมนูญในลักษณะสิทธิทางทรัพย์สิน ในการจัดการ บำรุงรักษา และใช้ประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมการใช้สิทธิของ ชุมชนในฐานะผู้ทรงสิทธิส่วนรวม ไม่ใช่เป็นการใช้สิทธิแสวงหาประโยชน์เชิงพาณิชย์หรือกรรมสิทธิ์ เด็ดขาดท านองเดียวกับกรรมสิทธิ์ของเอกชนเหนือทรัพย์สิน แต่เป็นการใช้สิทธิจัดการ บำรุงรักษา และใช้ประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมภายใต้ความสมดุลและยั่งยืน ข้อความคิดนี้ ได้ขัดแย้งกับแนวคิดการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมของประเทศไทยตามแนวคิดให้รัฐ ควบคุม ดูแลทรัพยากรธรรมชาติเพียงฝ่ายเดียว หรือรัฐให้เอกชนสัมปทานหรือแปรรูปเป็นรัฐวิสาหกิจ ตามแนวคิดของ Garrett Hardin แต่สอดคล้องกับแนวคิดให้ชุมชนเป็นผู้จัดการทรัพยากรธรรมชาติ และสิ่งแวดล้อมของ Elinor Ostrom

เมื่อนำแนวคิดของ Elinor Ostrom มาปรับใช้ พบว่า การที่จะรับรองและคุ้มครองให้สิทธิ ชุมชนมีผลในทางปฏิบัติอย่างแท้จริงนั้น จำเป็นต้องตีความรับรองสถานะชุมชนในฐานะเป็นผู้ทรงสิทธิ ตามรัฐธรรมนูญ โดยการนำเอาทฤษฎี “นิติบุคคลโดยสภาพ”มาสนับสนุน นอกจากนี้ ควรกำหนด นิยาม “ชุมชน”ให้มีความชัดเจน แต่ไม่จำต้องกำหนดรายละเอียดลงในกฎหมายทั้งหมดเพราะจะเป็น การจำกัดความหลากหลายที่เกิดขึ้นตามพัฒนาการทางสังคม โดยควรกำหนดเพียงตัวอย่างคำนิยาม และควรกำหนดคำนิยามหรือตีความรับรองสถานะสิทธิชุมชนในการจัดการ บำรุงรักษา และใช้ ประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมอันเป็นสาธารณสมบัติของแผ่นดินสำหรับพลเมือง ใช้ร่วมกัน ในลักษณะเป็นทรัพยสิทธิตามรัฐธรรมนูญ ทำนองเดียวกับ ภารจำยอม สิทธิอาศัย หรือสิทธิ เหนือพื้นดิน สิทธิเก็บกิน หรือภาระติดพันในอสังหาริมทรัพย์ ตามประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ ภายใต้เงื่อนไขการใช้สิทธิชุมชนโดยไม่ขัดต่อความสมดุลและยั่งยืน ทั้งนี้ เพื่อให้เกิดดุลยภาพระหว่าง การสงวนรักษาทรัพยากรธรรมชาติไว้เพื ่อประโยชน์สาธารณะกับการคุ้มครองสิทธิเสรีภาพขั้น พื้นฐานตามรัฐธรรมนูญของบุคคลและชุมชนในการจัดการ บำรุงรักษา และใช้ประโยชน์จาก ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม นับได้ว่าแนวคิดของ Elinor Ostrom สามารถใช้เป็นแนวทาง ในการคุ้มครองสิทธิชุมชนในประเทศไทยได้อย่างสอดคล้องกับบทบัญญัติของรัฐธรรมนูญและสภาพ ความเป็นจริงในสังคมไทย