กระบวนการขับเคลื่อนและการปรับตัวของชุมชนในการดำเนินงานด้านการศึกษาทางเลือก : กรณีศึกษา ศูนย์การเรียนหญ้าเป็ดน้ำจังหวัดแม่ฮ่องสอน

Abstract

การวิจัยครั้งนี้มีวัตถุประสงค์หลักเพื่อศึกษากระบวนการขับเคลื่อนและการปรับตัวของชุมชนในการดำเนินงานการศึกษาทางเลือกของศูนย์การเรียนหญ้าเป็ดน้ำ การดำเนินการวิจัยเป็นไปตามวิธีวิทยาการวิจัยเชิงคุณภาพ โดยยึดแนวทางการศึกษาเฉพาะกรณีของชุมชนแห่งหนึ่งที่ใช้นามสมมติว่าชุมชนหญ้าเป็ดน้ำ ซึ่งเป็นชุมชนของชนกลุ่มน้อย ตั้งอยู่ในพื้นที่ห่างไกลของจังหวัดแม่ฮ่องสอน การรวบรวมข้อมูลดำเนินการด้วยวิธีการสัมภาษณ์แบบเจาะลึกกับผู้ให้ข้อมูลที่สำคัญจำนวน 21 คน ควบคู่กับการสังเกตแบบมีส่วนร่วม ซึ่งผู้เขียนสวมบทบาทเป็นบุคลากรในศูนย์การเรียนหญ้าเป็ดน้ำ ทำการเฝ้าสังเกตและร่วมกิจกรรมต่าง ๆ กับกลุ่มเป้าหมาย การวิเคราะห์ข้อมูลโดยใช้วิธีการวิเคราะห์เนื้อหา การจัดหมวดหมู่ข้อมูล การตีความ และการวิเคราะห์เหตุผลเชิงตรรกะ

ผลการวิจัยพบว่าชุมชนหญ้าเป็ดน้ำมีกระบวนการขับเคลื่อน 6 ขั้นตอน ได้แก่ 1) การสร้างความตระหนักในการเป็นนักพัฒนาท้องถิ่น 2) การสร้างกลุ่มเพื่อจัดตั้งศูนย์การเรียน 3) การดำเนินการจัดการศึกษาบนฐานชุมชนให้สอดคล้องกับวิถีชีวิต 4) การถอดบทเรียนเพื่อทบทวนกิจกรรม ค้นหาปัญหาที่เกิดขึ้นและหาแนวทางแก้ไข 5) การขยายผลเพื่อพัฒนาการเรียนรู้ของผู้เรียน และ 6) การสร้างนวัตกรรมทางการศึกษาเพื่อยกระดับคุณภาพการจัดการศึกษาในศตวรรษที่ 21

การดำเนินงานการศึกษาทางเลือกของศูนย์การเรียนหญ้าเป็ดน้ำมีการปรับตัว 2 ระดับ คือ 1) ระดับชุมชนและองค์กร ได้แก่ การปรับตัวโดยการสู้และการประนีประนอมสถานการณ์ และ 2) ระดับบุคคล ได้แก่ การปรับตัวด้านร่างกาย ซึ่งเกี่ยวข้องกับการทำงานร่วมกันกับหลายฝ่าย ด้านอัตมโนทัศน์ ซึ่งเป็นการปรับค่านิยมเกี่ยวกับเป้าหมายทางการศึกษา จากการเรียนเพื่อเป็นเจ้าคนนายคน มาเป็นการเรียนรู้เพื่อการมีชีวิตที่ดีงาม ด้านบทบาทหน้าที่ของคนในชุมชน ซึ่งปรับบทบาทไปเป็นผู้จัดการศึกษาและผู้บริหารศูนย์การเรียน และด้านการพึ่งพาอาศัย ซึ่งต้องพึ่งพาองค์ความรู้ บุคลากร และงบประมาณ ทั้งจากการพัฒนาภายในชุมชนผ่านการทำวิสาหกิจเพื่อสังคมและจากการสนับสนุนของภาคีเครือข่าย

ผลลัพธ์ของการปรับตัวของคนในชุมชนสามารถดูได้จากพฤติกรรมการปรับตัว อันสะท้อนให้เห็นจากผลการจัดการศึกษาทางเลือกที่สามารถดำเนินการต่อไปได้อย่างมีประสิทธิภาพมากขึ้น ทั้งในระดับชุมชนและองค์กร ที่เกิดแนวทางใหม่ในการจัดการทรัพยากรให้เอื้อต่อการจัดการศึกษาทางเลือก และระดับบุคคล ที่พยายามยกระดับความสามารถของผู้ที่เป็นแกนนำในการดูแลตัวเอง ครอบครัว และชุมชน

ข้อเสนอแนะจากการวิจัยครั้งนี้คือกระทรวงศึกษาธิการควรปรับโครงสร้างและกำหนดหน่วยงานหลักเพื่อดูแลงานด้านการศึกษาทางเลือก ซึ่งอาจจะจัดตั้งเป็นสำนักงานบริหารงานการศึกษาทางเลือก ให้มีหน้าที่สนับสนุนและสร้างปัจจัยหนุนเสริมทั้งในเรื่องงบประมาณ บุคลากรและวิชาการ ทั้งนี้ก็เพื่อลดความเหลื่อมล้ำทางการศึกษาในประเทศไทย

The main objective of this research was to investigate the mobilization process and community adaptation in the implementation of alternative education of Yaa Ped Naam Learning Center operated a selected community. The research was based on the qualitative research methodology by adopting the case study approach. The community selected for the investigation was located in a remote area in Mae Hong Son Province.

Data collection was conducted using the in-depth interview method with 21 key informants. This was coupled with participant observation in which the writer played role as a staff of Yaa Ped Naam Learning Center. Field data were collected during the period starting from January 2019 to June 2020. Data analysis was done by means of content analysis, typological analysis, interpretation and logical reasoning.

The research results revealed that the mobilization process of Yaa Ped Naam Learning Center had 6 steps: 1) creation of awareness to become local development agents; 2) building a group to establish the learning center; 3) operation of community-based education to correspond with the local way of life; 4) taking lessons learned for reviewing activities, re-identifying problems and seeking solutions; 5) extension of findings for improving students’ learning; and 6) creation of educational innovations to upgrade the quality of educational management in the 21st century. Alternative education implementation of Yaa Ped Naam involved 2 levels of adaptations: 1) community and organizational level which covered adaptations in forms of fighting and compromise with situations; and 2) personal level which covered physical adaption related to co-working with various parties, self-conceptual adaptation referred to adjustment of values pertaining to changing educational goals from “studying to become a master” to “learning for a good life,” 3) The role and function adaptation involving adapting roles of community leading members to be school administrators, and interdependence adaptation in terms of body of knowledge, personnel, and budget that they had to depend on both community development with respects to social entrepreneurial initiatives and on external supports from network partners. The outcomes of adaptation of people in the community could be observed from their adaptive behaviors a result of alternative education management that had been able to carry out more efficiently. This could be classified into 2 levels: community and organizational level, and individual level. There were 4 approaches of adaptation at the community and organizational level, as follows: 1) creating a salary system, 2) development of a welfare fund, 3) building shops and economic forest plantations, and 4) creating a volunteer system. At the personal level, leading community members attempted to improve their abilities to manage themselves, their families and community in a balancing manner.

The main suggestion from this research is that the Ministry of Education should restructure and determine key agencies to oversee the alternative education in Thailand in particular. This may be done by establishing “Office of Alternative Education” to be responsible for providing supports in term of budget, personnel and academic matters in order to reduce the inequality of education in Thailand.